Indian Renaissance and the Rebirth of Sakuntala: ভাৰতীয় নৱজাগৰণ আৰু শকুন্তলাৰ পুনৰ্জন্ম

                                   

 http://monikut.com/?p=3264&fbclid=IwAR0cGlHX1Ys6A6-     pVZPuJyinrxqmwDJByIDgP1FPZafWPoPFO8utVdFwR_g

ভাৰতীয় নৱজাগৰণ আৰু শকুন্তলাৰ পুনৰ্জন্ম

 ৰঞ্জন বেজবৰুৱা

১

ওঠৰ শ শতিকা শেষ হও হও । ভাৰতৰ অIকাশ তেতিয়া প্ৰজ্ঞাৰ নৱ প্ৰভাতেৰে উদ্ভাসিত । এনে সময়তে ভাৰতীয় চুপ্ৰিম ক'ৰ্টৰ বিচাৰপতি হৈ আহক চাৰ উইলিয়াম জোন্স- ফ'ৰ্ট উইলিয়ামলৈ- কলকাতালৈ l সেয়া ১৭৮৩ চনৰ কথা l 

ঠিক এবছৰ পাছতেই বংগদেশত প্ৰতিষ্ঠা হ'ব 'ৰয়েল এছিয়াটিক ছ'চাইটি' l কলকাতাৰ গুণীসমাজৰ মশ যেন উখল মাখল l কাৰণ ভাৰতীয় বোধোদয়ৰ যজ্ঞকুণ্ডত ইতিমধ্যেই আহূতি পৰিবলৈ আৰম্ভ কৰিছে l তাতে এজন নিষ্ণাত পুৰুষ এই বৌদ্ধিক আলোড়নৰ প্ৰধান ঋত্বিক ।

১৭৮৪ ৰ প্ৰতিষ্ঠাকালৰ পৰা জোন্সেই অIছিল  এছিয়াটিক ছ'চাইটিৰ সভাপতি- যি এছিয়াটিক ছ'চাইটিৰ প্ৰধান কৰণীয় অIছিল এছিয়া ভূখণ্ডত সিঁচৰতি হৈ থকা সমস্ত মানৱীয় কীৰ্তি-কলাপৰ গৱেষণাত্মক অনুসন্ধান ।

২

জোন্স অIছিল বহুভাষাবিদ । গ্ৰীক-লেটিনৰ পৰা অIৰৱী-সংস্কৃতলৈ পৃথিৱীৰ প্ৰায় একুৰি ভাষাত তেওঁৰ অIছিল  ব্যুৎপত্তি । সংস্কৃত যে বিশ্বৰ সবাতোকৈ বিজ্ঞানসন্মত ভাষা- তাক পোন প্ৰথমে জোন্সেই ঘোষণা কৰিছিল । এই ঘোষণাৰ ভিত্তি অIছিল ইতিমধ্যেই বহুদূৰ অIগবাঢ়ি যোৱা তুলনামূলক ভাষাতত্ত্বৰ বিশ্বজোৰা গৱেষণা। পিছে তেতিয়াও তেওঁ সম্যক্ জ্ঞান নাছিল সংস্কৃতৰ অপাৰ সাহিত্য-সম্ভাৰৰ বিষয়ে । কিন্তু তেওঁৰ জ্ঞান-পিপাসা দূৰ হ'ব কেনেকৈ ? 

কোনে দিব তেওঁক ভাৰতীয় প্ৰজ্ঞাৰ ভোগজৰাটি উবুৰিয়াই ?


                                                                  

                                              উইলিয়াম জ'ন্স     

৩

জোন্সৰ প্ৰয়োজন হ'ল এজন ভাৰতীয় পৰম্পৰাগত পণ্ডিতৰ । এজন দেশীয় পণ্ডিতেহে তেওঁক পঢ়াব লাগিব সংস্কৃত কাব্য-শাস্ত্ৰ । কিন্তু  সেই দিনত এজন 'ম্লেচ্ছক', এজন যৱনক পঢ়াব কোনে ? তাকো গুৰু স্থানত বহি ? কোনে কোৰে কাটি গ্ৰহণী চপাই ল'ব ?  কোনোৱে ৰাজী নহ'ল ।

শেষত চালকিয়া গাঁৱৰ পণ্ডিত ৰামভূষণ  অIগবাঢ়ি ল - তেওঁক যে সমাজে এঘৰীয়া কৰিব ভালদৰে জানিও । গুণী ছাত্ৰ জোন্সক অকৃপণভাৱে বিদ্যা দিব খুজিলে মহানুভৱ পণ্ডিতে ।

পুৰণি ৰাজভৱনত নিবাস জোন্সৰ । জোন্সে পঠোৱা পাল্কিত উঠি ৰামভূষণে অাহি চাহাবক সংস্কৃত পঢ়ায় । গংগাজলেৰে শুদ্ধ কৰা টেবুলত কম্বল পাৰি চাহাব-পণ্ডিতৰ সংস্কৃত কাব্য-পাঠ অাৰম্ভ হ'ল । ৰামভূষণে মেলি ল'লে কালিদাসৰ 'অভিজ্ঞানশকুন্তলম্' । জোন্সৰ অIনন্দত পাৰ নোহোৱা হ'ল ।

                           

                                                                                        
৪

পাঠ অIগুৱালে । কালিদাসৰ শকুন্তলাৰ এই প্ৰথম অIধুনিক পাঠ ৰম্ভ হ'ল । প্ৰপন্ন শিষ্য জোন্সৰ মনত হেঁপাহৰ অন্ত নাই। তেওঁ যেন অৰূপ ৰতন হাততে পালে । বিশ্ব সাহিত্যৰ সৈতে সুপৰিচিত জোন্সে ভাৱিবলৈ ধৰিলে কি উপায়েৰেনো এই অনুপম নাটভাগি বিশ্ববাসীলৈ নিৱেদন কৰা যায় !

                                                          
                                                       

বহু গুণা-গঁঠাৰ অন্তত তেওঁ শকুন্তলাৰ এক ইংৰাজী অনুবাদ প্ৰস্তুত কৰি উলিয়ালে অIৰু প্ৰকাশ কৰিলে 'Sacontala -- or The Fatal Ring'- An Indian Drama by Calidas' নাম দি, ১৭৮৯ চনত l

দুবছৰ পাছতেই জৰ্জ ফ'ষ্টাৰে তাৰ এটি জাৰ্মান অনুবাদ প্ৰস্তুত কৰি উলিয়ালে । শকুন্তলাৰ এই অনুবাদ পৰিলগৈ জাৰ্মান কবি, মনীষী গ্যেটেৰ হাতত । পঢ়িয়েই গ্যেটে বাক্ ৰুদ্ধ হৈ পৰিল- এয়া কি !   স্বপ্নো নু, মায়া নু !

গ্যেটেৰ মুখেৰে নিৰ্বাধ গতিত ওলাই অIহিল-

'Willst du die Blute des fruhen,

die Fruecche des spaeteren Jahres...'

'যদি তুমি নবীন বয়সেৰ কোৰক আৰ

পৰিণত বয়সৰ ফল একাধাৰে চাও'...

-কোনোবাই যদি বৰ্ষ-প্ৰাৰম্ভৰ ফুল আৰু বৰ্ষশেষৰ ফলক একেলগে পাব খোজে, আৰু কোনোবাই যদি একেসময়তে আত্মাক মুগ্ধ, তৃপ্ত আৰু পুষ্ট কৰিব পৰা কিবা এক অমূল্য ৰতন পাব খোজে; একেটি অভিধাৰে স্বৰ্গ আৰু মৰ্ত্যক সামৰিব খোজে, তেন্তে- হে শকুন্তলা, মই তোমাৰেই নাম ল'ম- আৰু ইয়াতেই সকলো কোৱা হৈ যাব ।

(ৰবীন্দ্ৰনাথৰ অনুবাদ)

                                                                                

                                উলফগাং ভন গ্যেটে



৫

কবি ৰবীন্দ্ৰনাথৰ মতে গ্যেটেৰ এই সৰু প্ৰশস্তি- কবিতা এগছি উজ্জ্বল বন্তিৰ দৰে- সৰু, অথচ নিমিষতে নাটখনিৰ প্ৰাণবস্তুক পোহৰাই তোলে । শকুন্তলা নাটকৰ আত্মাক বুজিবলৈ যেন কবি গ্যেটেৰ হাত নধৰিলেই নহয় ।

 অপ্সৰাৰ গৰ্ভজাত শকুন্তলাৰ পৱিত্ৰতা, সৰলতা, নম্ৰতা, প্ৰেম-প্ৰতাৰণা, ভাগ্যৰ বিড়ম্বনা, স্বামীৰ বিস্মৃতি, মাতৃত্ব, সন্তানলাভ, পুনৰ্মিলন- মৰতৰ ধূলিৰ সৈতে সৰগৰ আবিৰ সানি এক অলৌকিক জগত ৰচনা- যি নাটৰ দৃশ্যপট মৰ্ত্যতে ৰচিত হৈও স্বৰ্গলৈ উন্নীত- এয়াই শকুন্তলা নাটক ।

যেনেকৈ কালিদাসৰ সৰ্বস্ব অভিজ্ঞান-শকুন্তলম্,  তেনেকৈ গ্যেটেৰো সৰ্বস্ব 'ফাউষ্ট' । এই নাটক ৰচিত হৈছিল ১৭৯০ চনত । স্বাভাৱিকতেই ইউৰোপীয় নাটকৰ বিশিষ্টতা মানি কবি গ্যেটেই তাত কোনো prologue বা প্ৰস্তাৱনাংশ ৰখা নাছিল । কিন্ত কালিদাসৰ শকুন্তলা নাটকৰ জাৰ্মান অনুবাদ পঢ়ি তেওঁ ছবছৰ পাছত, ১৮৯৭ চনত ফাউষ্ট নাটকত যোগ দিলে vorspiel বা প্ৰস্তাৱনা- যি প্ৰকৃততে সংস্কৃত নাটকৰহে অপৰিহাৰ্য অঙ্গ ।

এইদৰেই প্ৰাচীন ভাৰতীয় সাহিত্যই অনুপ্ৰাণিত আৰু প্ৰভাৱিত কৰিছিল আধুনিক বিশ্বৰ এক মহামনীষাক ।

প্ৰণিধানযোগ্য যে ইয়াৰ পাছতেই বিশ্ব-সম্প্ৰদায়ক আকৰ্ষণ কৰিবলৈ ধৰিলে ভাৰতীয় সাহিত্যই ।

জাৰ্মান ভাষাকে মুখ্য কৰি পৃথিৱীৰ কেইবাটাও ভাষালৈ অনুবাদ হ'বলৈ ধৰিলে ভাৰতীয় ধ্ৰুপদী সাহিত্য- ভগৱদ্গীতা, হিতোপদেশ, গীতগোৱিন্দ- আৰু কত কি !